¿Bi yëtzilyú rhenirhú? Rhuzea bë ka´a inësrhu le rhaka len bëni rhunyechikee´ bunachi len tu ryënrleirhu.

Shtitzanuú: Luna Marán

Gatites dzëke bëni rhunyechike bunachi,  tekikane´ ke´ lsakake masrha, tibi yuu´ lataj kabi usaka ukike´ rheu´. Na´a  chi yuxhënrhu chi´ de pensar kierhu , chi´ nësrhu vi uyurhu´, bi iyënirhu´, bi ditza inerhu´.

¿Ikitajrhu tu yëtzeluyu ga´kabi gata´nugula rnabenu, bëni inabeke´ , ga kabi kata bálaske bëni rnabeke dumi? Lei tibi naka tu busedike´ rheu´ tu naka bën. Nia ke´lei´ rhenirhu kata kierhu  masrha´,  dumi len gakarhu´ bëni dee kie , busedike rheu´ ke´ rhala gakarhu´ bëni len nugula inaberhu´, kas rne´yuguteka gichi buzedike´ rheu´.

Ka´a naka´, dee didza kabi rhalarhu´inerhu´, rhalá  ineke´ didza rhaka´ bëni  gudëdke´ leí , ká  umbeke´   rchinke´ gatites.

Ka´a naka´ , rhenikasrhu inësrhu nakash naka yutu lataj ga rdarhu´, ke ka inësrhu nakasha suake bënachi uzika yëdzi.

¿Nësdu´? Bëni na´a dee  tzëka didza guike´, chika kabi rneke u kabi gulineke lei , claga kabi´tenike , naka bixhke,  ni dzëka ´bëni rhunyechikee´ bunachi , len tu ryënrleirhu.

Naka nugula waladza.

Chika kabi numbeu´ netu´o kabi numbeu´ xchintu´ naka tua ni dzëke ´bëni rhunyechikee´ netuni , len tu rhyënirhu-rhuyurú.  Tua naka  kabi rhude xhtidzatu , len kabi rhuna lataj gata kietu´ dumi , ni kabi gata kietu tu lataj ga usedatu chhia tu ni rhuntu´, ka  kata kietu chhin . Tibi rhuni netu´nadzala kabi numbeu´ netu´: naka  tua ni dzëke ´bëni rhunyechikee bunachi.

Nësdaa´ke´e nu´u   yu´u  useda´gunexhike´rheu´ke´yugute tu buzuajke´lu´gichi leen tu rhun  gi´i naka chhia, yajlerhu ka´a tunke  bëni sake´zitu, ka´a rhekirhu naka chhia, laska  yugute´  tu´u  rhudëdike len tu rhun bxhin laurhu´ rhekirhu ka´a zuake´. Nësdaa´ke´e  tibi numbeu´ chhin ni, nia ke´e  tzëke bëni rhunyechikee xchintu´, tu ni rhaka ni´a ke´e guniké gaka´ natzala rhurhuajrha kieke´.

 Na´a take netu “videasta” tu ryën nadzala , tibi gun na´a yugute rhaka kani rhuntu´ chhin´ netuni. 

¿Batash chi sua pensar kierhu len tu rzirhu´, len tu  rulabarhu, len tu ryënirhu , len tu rhuyurhu´?

Ka´a naka´, tibi naparhu´ dula ke´lataj gaa´gushuarhu´.

Ka´a naka , nësda claga lií  gunabu´ gaa´busedu´ kati naku bidau´, u len nuxtua´idzagu´ ga´a  busedu.

 Ka´a naka, nësda clagali gunabu zejhu zhitu len bëni zuake lichhu , clagali gunabu usedu´ didza yubla kati´ guku´ bidau.

Ka´a naka, nësda ke´ lii gu´nidu yugute dumi rhata ke´e chhin nií.

Ke´lii´ gudixhju´yëla useda kiu´yëdzi yubla.

Benake´kiu tu ga´a kueju´ beni bunachi.

Claga yëla kiu guta tu ulabu xlatju´.

Ka´a naka, yuguté tua tibi napu´dula.

Yëla nabani kierhu´lenka tu busedi kuinrhu´ kati´gukarhu´ bidau´tibi naka yëla kiuerhu´, letirhu´ kati chi bidela yëla pensar kierhu´.

Ka´a naka, tibi naka yëla kierhu idza´ kani zuarhu , ga´ detzka´ yëlha rlei´ ka´a buzedike´ rheu , ka rhaka ga´a rheajrhu chhin tua rhekirhu ´ke naka “chhia” këyëyake´ rheu´, ben chhin . Tua´ rhala´ gunrhu chhin ga´a kabi´ rgixhajké chhia schinrhu´.

Ka´a naka, ga´a suarhu´, bëni rnabeke´rnake´ ke´  ka´a  rhala  gaka.

Nedani´tibi napa´dula kabi guká didza shidza kierhu´: beke´ xhuza  ka´a kabirha gune´ lei,  tibi gunaba inësda didza xhtila, ka´a gunake´rhala gaka´.

Laska yugute´tuna´rdee luu´ tuna rhun bxhin laurhu´tibi gunabake ´neda ke kabi ilineke´bëni gasaj, neda tibi napa ´dulha kabi ilineke didza yubla, laga yëla kia naka.

Bayú tibi naparhu dulha ke´ be´eke latak digital , maske´rhunirheu tibi naparhu´ dulha ke nekis ki´ tu rhala uyurhu.

Laska´ tibi napa dulha, ke´tu rhala useda´zua´zitu´ga rdëdi chinni hora ga´guzua´; bali zitu´naka ga´a xhuza len xna´a trabirha suake len neda, ni lawagu kienu´.

Bëni rhunyechike bënachi naka´tu stilu´yechi, ke rhenirhu kabi renirhu´ niizuarhu´.

Tu dza´, tu´bëni chikichi gunabe´kuine << ke´biske´rhekikane ke´lee´tzate´rdzëline dumi>>

Ka´a naka´, xkompa zuarhu ga tudike´rheu , ga´ bëni chikichi rhaka tu rnake´, tunke´ yugute´ tu rhaslachhike, suake´ ka rhenike´.

Rheu´ni  tibi napargu dulha.

Laska na´a ¿ Na´a  nakarhu´bëni yexhu bixh dula naparhu , len tuni nësrhu rhaka´?

Nu´u  lataj cineastas ke´ëni xidza, iza 2019 bulitubike bëni uzika´yëdzi, ke cine Morelia, na´a gunabayëchhike´ bixha´ chhin,  rhala gunke´bëni chikichi ¿ba rhagneidu bix na´a gunabarhu?

¿Laska bix rhala gun bunachi, kieke´bëni byu´ tunke ga´agi´ kieka nugula.

Ka´a naka , Chika rhuni lii bagi u chika kabi rhagnidu´chhia.  tibi naka niaki kolor lau´u bela´gidi lau´laska ryas kuenta gaxha gulju bix naxi lai tu´u useda ga guyeji´nupax bëni bunachi bdzagu. Bix didza xudza rhu´u u rneu´.

Kati rnerhu ke´ bëni rhunyechike bunachi tibi rhakabairhu´rhulakasrhu lei Kati rnarhu “baxhirha nake, baxhirha nakanu´” tibi rhajle luzarhu´, rheu´xidza rhunlarhu chhin len bëni yu´u useda kierhu masrha skitajrhu chika´rhue´didza yubla, la´a rheus´rhudi´luzarhu ´ tibi rnabayuchhirhu´bixke´kabi bchhinrhu´rheu´ziate´nëskasrhu ke´yugute tu nësrhu´bulikanke kierhu xharhu, bëni nachhinke rheu,  xhus xtaurhu´, dzani´.  

Busedarhu  ke´bëni gasaj nakake´bëni baxhirha ke´ bëni rhungachhike rheu´ nakake bëni bësaj ke´tibi rhagnikake´, tibi nëskane´, ke tibi naka chhia tutunke.

Yu´ kati tibikas rhaslachhirhu ni tu´le tanake xhusxnarhu´, tua naka bën , rhujnei rheuni´ tu nësrhu naka bën len yugute tu busedike rheu´. rhala uzes nagarhu  , claga yugute naka bën , ni naka bën yugute tu zua ikiajrhu´, tu tu gulinake rhala xhu laurhu tibi rhala galalachhirhu gax bëni nakarhu, rhala inerhu inabarhu bixtua´na´a rhenirhu´ gaka´, laska gixjëirhuke´bixtua´kabi rhaslachhirhu ´ke´ka´uliguaj lei.

Na ´a chi nakarhu bëni yexhu chu nësrhu nakaxha rhaka.

¿bix rhala gunrhu rheuni na´a?

Tibikas thaka tu lapa bitites lataj gunrhu ka´, na´a  rhaka ke´yëdziltu´wakaka ineirhu yelha kiekabi bidau kuxhu widzaj, rhala zua ikiajrhu nakaxha rhenirhu gaka: ¿nakaxha rhuni rheu, tu yedziltu´ga kabi zueke bëni unyechikee´ bunachi?

Na´a rhakabeirhu ke´yugute tu dee kierhu´nakatzaka bën , len rhala gunchirhu lei.

Rheuni rhala gunchiru  xlatajrhu chi guka gayu´gayua iza xhustaurhu gulidilajke ni, ni´a ki´lei´bëdzëlike gixhi rmedi ka´a benchike´rheu , lenka buluike rheu nakaxha inchirhu tu de kierhu.

Chika nuna kia guna xchina len tu des kia´ naka kabi guta kia ka´a  guna lei nadzala, las gun ilinake ke tibi naka xhia , lei tua rhaka nia ke dzëke bëni  rhunyechikee´ chhin ni.

Le gata u kabi gata kierhu´naka´ ke´ dee u kabi ´dee  dumi kierhu.

Chika rhas´lachhirhu uturlha yëdzilyu´ rhala´ gunrhu´ pensar nadzala´ , ga´a kabi see lachhirhu´ bali dumi, ga´a kabi yenirhu kata kierhu le zian, ga´a  kabi kata bëni gunke´ bë;rhala  gunrhu´ le bën , suarhu chhia len ljëdzirhu´, kata yëlhanabani kierhu , zuarhu´ lhani ladzarhu.

Nia ki tuni na´a yugute´tu rde´ lu ú película kia , rhudëda yugute lhani rhaka , ka bënachi inëskane ka tazuake bën len yëlanabani kieke.

Ni´i rhxjëida li´i ke yugute tuna´bzedidu´ nu´u   yu´u  useda , lenka bene bëni busedike li´i, gulinake ke naka bën tu rhunli. Gulinake ka´ ni´a ki ka´a busedike lake, tua na´a guxhiyeike rheuni, tibi naka ka´a, li´i chika uzua lachhu ´tzeju gunu kana´rheni lachhidaw,  ke´gaka tu bes nu´u yedzilyu´ ni´i  rhala´suatzka´lachhu´chhin na´a gunu´.

¿Ba rhas´ lachhu´ gaka´ ka´? 

Traducción al zapoteco de la Sierra Norte de Oaxaca: Berenice Santiago Pablo.

Texto en español: ¿Qué mundo deseamos? Manifiesto para cuestionar el racismo en el audiovisual

Deja un comentario

Introduce tus datos o haz clic en un icono para iniciar sesión:

Logo de WordPress.com

Estás comentando usando tu cuenta de WordPress.com. Salir /  Cambiar )

Foto de Facebook

Estás comentando usando tu cuenta de Facebook. Salir /  Cambiar )

Conectando a %s