Shtitzanuú: Luna Marán
Gatites dzëke bëni rhunyechike bunachi, tekikane´ ke´ lsakake masrha, tibi yuu´ lataj kabi usaka ukike´ rheu´. Na´a chi yuxhënrhu chi´ de pensar kierhu , chi´ nësrhu vi uyurhu´, bi iyënirhu´, bi ditza inerhu´.
¿Ikitajrhu tu yëtzeluyu ga´kabi gata´nugula rnabenu, bëni inabeke´ , ga kabi kata bálaske bëni rnabeke dumi? Lei tibi naka tu busedike´ rheu´ tu naka bën. Nia ke´lei´ rhenirhu kata kierhu masrha´, dumi len gakarhu´ bëni dee kie , busedike rheu´ ke´ rhala gakarhu´ bëni len nugula inaberhu´, kas rne´yuguteka gichi buzedike´ rheu´.
Ka´a naka´, dee didza kabi rhalarhu´inerhu´, rhalá ineke´ didza rhaka´ bëni gudëdke´ leí , ká umbeke´ rchinke´ gatites.
Ka´a naka´ , rhenikasrhu inësrhu nakash naka yutu lataj ga rdarhu´, ke ka inësrhu nakasha suake bënachi uzika yëdzi.
¿Nësdu´? Bëni na´a dee tzëka didza guike´, chika kabi rneke u kabi gulineke lei , claga kabi´tenike , naka bixhke, ni dzëka ´bëni rhunyechikee´ bunachi , len tu ryënrleirhu.
Naka nugula waladza.
Chika kabi numbeu´ netu´o kabi numbeu´ xchintu´ naka tua ni dzëke ´bëni rhunyechikee´ netuni , len tu rhyënirhu-rhuyurú. Tua naka kabi rhude xhtidzatu , len kabi rhuna lataj gata kietu´ dumi , ni kabi gata kietu tu lataj ga usedatu chhia tu ni rhuntu´, ka kata kietu chhin . Tibi rhuni netu´nadzala kabi numbeu´ netu´: naka tua ni dzëke ´bëni rhunyechikee bunachi.
Nësdaa´ke´e nu´u yu´u useda´gunexhike´rheu´ke´yugute tu buzuajke´lu´gichi leen tu rhun gi´i naka chhia, yajlerhu ka´a tunke bëni sake´zitu, ka´a rhekirhu naka chhia, laska yugute´ tu´u rhudëdike len tu rhun bxhin laurhu´ rhekirhu ka´a zuake´. Nësdaa´ke´e tibi numbeu´ chhin ni, nia ke´e tzëke bëni rhunyechikee xchintu´, tu ni rhaka ni´a ke´e guniké gaka´ natzala rhurhuajrha kieke´.
Na´a take netu “videasta” tu ryën nadzala , tibi gun na´a yugute rhaka kani rhuntu´ chhin´ netuni.
¿Batash chi sua pensar kierhu len tu rzirhu´, len tu rulabarhu, len tu ryënirhu , len tu rhuyurhu´?
Ka´a naka´, tibi naparhu´ dula ke´lataj gaa´gushuarhu´.
Ka´a naka , nësda claga lií gunabu´ gaa´busedu´ kati naku bidau´, u len nuxtua´idzagu´ ga´a busedu.
Ka´a naka, nësda clagali gunabu zejhu zhitu len bëni zuake lichhu , clagali gunabu usedu´ didza yubla kati´ guku´ bidau.
Ka´a naka, nësda ke´ lii gu´nidu yugute dumi rhata ke´e chhin nií.
Ke´lii´ gudixhju´yëla useda kiu´yëdzi yubla.
Benake´kiu tu ga´a kueju´ beni bunachi.
Claga yëla kiu guta tu ulabu xlatju´.
Ka´a naka, yuguté tua tibi napu´dula.
Yëla nabani kierhu´lenka tu busedi kuinrhu´ kati´gukarhu´ bidau´tibi naka yëla kiuerhu´, letirhu´ kati chi bidela yëla pensar kierhu´.
Ka´a naka, tibi naka yëla kierhu idza´ kani zuarhu , ga´ detzka´ yëlha rlei´ ka´a buzedike´ rheu , ka rhaka ga´a rheajrhu chhin tua rhekirhu ´ke naka “chhia” këyëyake´ rheu´, ben chhin . Tua´ rhala´ gunrhu chhin ga´a kabi´ rgixhajké chhia schinrhu´.
Ka´a naka, ga´a suarhu´, bëni rnabeke´rnake´ ke´ ka´a rhala gaka.
Nedani´tibi napa´dula kabi guká didza shidza kierhu´: beke´ xhuza ka´a kabirha gune´ lei, tibi gunaba inësda didza xhtila, ka´a gunake´rhala gaka´.
Laska yugute´tuna´rdee luu´ tuna rhun bxhin laurhu´tibi gunabake ´neda ke kabi ilineke´bëni gasaj, neda tibi napa ´dulha kabi ilineke didza yubla, laga yëla kia naka.
Bayú tibi naparhu dulha ke´ be´eke latak digital , maske´rhunirheu tibi naparhu´ dulha ke nekis ki´ tu rhala uyurhu.
Laska´ tibi napa dulha, ke´tu rhala useda´zua´zitu´ga rdëdi chinni hora ga´guzua´; bali zitu´naka ga´a xhuza len xna´a trabirha suake len neda, ni lawagu kienu´.
Bëni rhunyechike bënachi naka´tu stilu´yechi, ke rhenirhu kabi renirhu´ niizuarhu´.
Tu dza´, tu´bëni chikichi gunabe´kuine << ke´biske´rhekikane ke´lee´tzate´rdzëline dumi>>
Ka´a naka´, xkompa zuarhu ga tudike´rheu , ga´ bëni chikichi rhaka tu rnake´, tunke´ yugute´ tu rhaslachhike, suake´ ka rhenike´.
Rheu´ni tibi napargu dulha.
Laska na´a ¿ Na´a nakarhu´bëni yexhu bixh dula naparhu , len tuni nësrhu rhaka´?
Nu´u lataj cineastas ke´ëni xidza, iza 2019 bulitubike bëni uzika´yëdzi, ke cine Morelia, na´a gunabayëchhike´ bixha´ chhin, rhala gunke´bëni chikichi ¿ba rhagneidu bix na´a gunabarhu?
¿Laska bix rhala gun bunachi, kieke´bëni byu´ tunke ga´agi´ kieka nugula.
Ka´a naka , Chika rhuni lii bagi u chika kabi rhagnidu´chhia. tibi naka niaki kolor lau´u bela´gidi lau´laska ryas kuenta gaxha gulju bix naxi lai tu´u useda ga guyeji´nupax bëni bunachi bdzagu. Bix didza xudza rhu´u u rneu´.
Kati rnerhu ke´ bëni rhunyechike bunachi tibi rhakabairhu´rhulakasrhu lei Kati rnarhu “baxhirha nake, baxhirha nakanu´” tibi rhajle luzarhu´, rheu´xidza rhunlarhu chhin len bëni yu´u useda kierhu masrha skitajrhu chika´rhue´didza yubla, la´a rheus´rhudi´luzarhu ´ tibi rnabayuchhirhu´bixke´kabi bchhinrhu´rheu´ziate´nëskasrhu ke´yugute tu nësrhu´bulikanke kierhu xharhu, bëni nachhinke rheu, xhus xtaurhu´, dzani´.
Busedarhu ke´bëni gasaj nakake´bëni baxhirha ke´ bëni rhungachhike rheu´ nakake bëni bësaj ke´tibi rhagnikake´, tibi nëskane´, ke tibi naka chhia tutunke.
Yu´ kati tibikas rhaslachhirhu ni tu´le tanake xhusxnarhu´, tua naka bën , rhujnei rheuni´ tu nësrhu naka bën len yugute tu busedike rheu´. rhala uzes nagarhu , claga yugute naka bën , ni naka bën yugute tu zua ikiajrhu´, tu tu gulinake rhala xhu laurhu tibi rhala galalachhirhu gax bëni nakarhu, rhala inerhu inabarhu bixtua´na´a rhenirhu´ gaka´, laska gixjëirhuke´bixtua´kabi rhaslachhirhu ´ke´ka´uliguaj lei.
Na ´a chi nakarhu bëni yexhu chu nësrhu nakaxha rhaka.
¿bix rhala gunrhu rheuni na´a?
Tibikas thaka tu lapa bitites lataj gunrhu ka´, na´a rhaka ke´yëdziltu´wakaka ineirhu yelha kiekabi bidau kuxhu widzaj, rhala zua ikiajrhu nakaxha rhenirhu gaka: ¿nakaxha rhuni rheu, tu yedziltu´ga kabi zueke bëni unyechikee´ bunachi?
Na´a rhakabeirhu ke´yugute tu dee kierhu´nakatzaka bën , len rhala gunchirhu lei.
Rheuni rhala gunchiru xlatajrhu chi guka gayu´gayua iza xhustaurhu gulidilajke ni, ni´a ki´lei´bëdzëlike gixhi rmedi ka´a benchike´rheu , lenka buluike rheu nakaxha inchirhu tu de kierhu.
Chika nuna kia guna xchina len tu des kia´ naka kabi guta kia ka´a guna lei nadzala, las gun ilinake ke tibi naka xhia , lei tua rhaka nia ke dzëke bëni rhunyechikee´ chhin ni.
Le gata u kabi gata kierhu´naka´ ke´ dee u kabi ´dee dumi kierhu.
Chika rhas´lachhirhu uturlha yëdzilyu´ rhala´ gunrhu´ pensar nadzala´ , ga´a kabi see lachhirhu´ bali dumi, ga´a kabi yenirhu kata kierhu le zian, ga´a kabi kata bëni gunke´ bë;rhala gunrhu´ le bën , suarhu chhia len ljëdzirhu´, kata yëlhanabani kierhu , zuarhu´ lhani ladzarhu.
Nia ki tuni na´a yugute´tu rde´ lu ú película kia , rhudëda yugute lhani rhaka , ka bënachi inëskane ka tazuake bën len yëlanabani kieke.
Ni´i rhxjëida li´i ke yugute tuna´bzedidu´ nu´u yu´u useda , lenka bene bëni busedike li´i, gulinake ke naka bën tu rhunli. Gulinake ka´ ni´a ki ka´a busedike lake, tua na´a guxhiyeike rheuni, tibi naka ka´a, li´i chika uzua lachhu ´tzeju gunu kana´rheni lachhidaw, ke´gaka tu bes nu´u yedzilyu´ ni´i rhala´suatzka´lachhu´chhin na´a gunu´.
¿Ba rhas´ lachhu´ gaka´ ka´?
Traducción al zapoteco de la Sierra Norte de Oaxaca: Berenice Santiago Pablo.
Texto en español: ¿Qué mundo deseamos? Manifiesto para cuestionar el racismo en el audiovisual